به بهانه زادروز تهمینه میلانی ؛ همیشه جنجالی!

هفته پیش سالروز تولد یکی از بهترین کارگردانان تاریخ ایران، تهمینه میلانی بود و به همین مناسبت ما به سراغ زندگی‌نامه‌ هنری خانم میلانی رفته‌ایم.

تهمینه میلانی یکی از معدود فیلمسازان زن مطرح سینمای ایران است که فیلم‌هایش اغلب با استقبال منتقدان و تماشاگران روبرو شده است. او در میان سینما دوستان بیشتر به دلیل گرایش‌های فمینیستی‌اش می‌شناسند. کارگردانی که در چند فیلم آخرش مردان را عامل آزار و بانوان را قهرمانان بی‌چون و چرای داستان‌هایش معرفی کرده که از جبر زمانه به ستوه آمده‌اند اما راه فراری برایشان مهیا نیست. در ادامه نگاهی می‌کنیم به کارنامه هنری تهمینه میلانی.

علی‌رغم تمام نقدهایی که در طی این سال‌ها به او وارد شده، میلانی از همان ابتدا تکلیف خود را با سینما و مخاطب روشن کرده و همچنان بر موضع دفاع از حقوق زنان پافشاری می‌کند. او در سال ۱۳۳۹ در شهر تبریز به دنیا آمد. در دوران دبیرستان به تهران نقل مکان کرد و به ادامه تحصیل پرداخت. در سال ۱۳۵۷ در رشته برق دانشگاه تبریز به تحصیل پرداخت و با پیروزی انقلاب و بسته شدن دانشگاه‌ها به تهران بازگشت و در رشته معماری دانشگاه علم و صنعت مشغول به تحصیل شد. با بسته شدن دانشگاه‌ها حضور در جلسات شعرخوانی، نمایش فیلم و فعالیت‌هایی از این قبیل را برگزید. در یکی از این جلسات بود که با مسعود کیمیایی آشنا شد و توانست نظر موافق او را در دستیاری وی در کارگاه آزاد فیلم جلب کند.

او فعالیت حرفه‌ای خود را در سال ۱۳۶۱ به عنوان دستیار کارگردان و مدیر هماهنگی فیلم خط قرمز مسعود کیمیایی شروع کرد. با باز شدن دانشگاه‌ها، در کنار کار به تحصیل در کارگاه آزاد فیلم پرداخت. او به نگارش فیلمنامه‌هایی از جمله اگر فردا بیاید، دوستت دارم مادر، عشق و مرگ و… پرداخت و در پشت صحنه فیلم‌هایی چون ای ایران، جهیزیه‌ای برای رباب، دل نمک و… نیز حضور داشت. در سال ۶۸ اولین فیلم خود بچه‌های طلاق را ساخت و جایزه بهترین فیلم اول در جشنواره فجر را کسب کرد.  فرشته دانشجوی رشته سینما مربی خصوصی دختر نوجوانی به نام عاطفه می‌شود. والدین عاطفه متارکه کرده‌اند و پدر او با رفتارهای خود باعث شد تا عاطفه در وضعیت روحی نامناسبی قرار بگیرد. فرشته که در جست و جوی موضوعی برای پایان نامه خود بود، در پی تحقیقاتی درباره مسئله طلاق، به خانواده عاطفه نزدیک می‌شود. جهانبخش سلطانی، مهشید افشارزاده، پوراندخت مهیمن، حمیده خیرآبادی و شهلا ریاحی بازیگران اولین ساخته سینمایی تهمینه میلانی بودند. جایزه نقدی جشنواره به او کمک کرد تا یک سال بعد مجددا به همراه رضا بانکی و مهدی احمدی فیلم افسانه آه را بسازد. داستان زنی ثروتمند اما افسرده که به شدت احساس پوچی می‌کند و قصد خودکشی دارد. او در گذشته میان یک خواستگار ثروتمند و یک خواستگار هنرمند، مرد ثروتمند را ترجیح می‌دهد. فیلم افسانه آه در جشنواره‌های متعددی از جمله لوکارنو، قاهره، استانبول، سئول و جشنواره بین‌المللی فیلم‌های ایرانی در مرکز فیلم شیکاگو، دانشگاه کالیفرنیا، موزه هنرهای زیبای بوستون حضور پیدا کرده است. او بعدها در مصاحبه‌ای گفت با ساخت افسانه آه دوست داشتم در مسیر فیلم‌های فلسفی و روانشناسانه حرکت کنم و اگر منتقدان من را تشویق می‌کردند، فکر می‌کنم مسیر فیلمسازی من کاملا متفاوت از آن چیزی که بعدها پیش رفت می‌شد.

تهمینه میلانی در سومین تجربه سینمایی خود به سراغ ژانر کمدی رفت و دیگه چه خبر را ساخت. دیگه چه خبر داستان دختر دانشجویی به نام فرشته است که رفتارش باعث سوء‌تفاهم برای مسئولان دانشکده می‌شود و او را تعلیق می‌کنند. در سال ۱۳۷۶ و موقعیت خاص سیاسی پس از انتخابات دوم خرداد، تهمینه میلانی فیلم دو زن را ساخت. او برای این فیلم جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره فیلم فجر را به دست آورد و نامزد جایزه بهترین کارگردانی از همین جشنواره شد. دو زن به جزئیات زندگی روزمره در ایران بعد از انقلاب می‌پردازد و تصویری از زندگی و مشکلات زنان در آن زمان ارائه می‌دهد. فضای نسبتا بازی که در آن زمان ایجاد شده بود، به تهمینه میلانی کمک کرد تا بتواند تصویر دقیقی از دخترانی که مشکلاتی این چنینی در خانواده‌هایشان دارند و در نهایت نیز با زور و اجبار تن به ازدواج می‌دهند، به تصویر بکشد. دخترانی که براساس ناملایمات زندگی شخصی از خانه می‌گریزند و یا زنانی که بعد از بسته شدن دانشگاه‌ها دیگر هرگز سراغ درس نرفتند و تن به ازدواج‌های ناخواسته دادند. در فیلم‌های میلانی عزت و اعتماد به نفس مردان در کنترل و محدود کردن همسرانشان خلاصه می‌شود.

فرشته به عنوان شخصیت اصلی فیلم زنی ماجراجو، هنرمند و قاطع با اهداف بلند محسوب می‌شد. زنی که می‌خواست زندگی خودش و خانواده‌اش را سر و سامان دهد اما زندگی پر فراز و نشیبش این اجازه را به او نمی‌دهد. نیکی کریمی، محمدرضا فروتن، مریلا زارعی و آتیلا پسیانی در این فیلم ایفای نقش کرده بودند.

تهمینه میلانی پس از موفقیت فیلم دو زن، فیلم‌های نیمه پنهان و واکنش پنجم را با بازی نیکی کریمی ساخت. نیمه پنهان براساس کتاب بعد از عشق اثر فریده گلبو است. فیلمی که زنان را در بستر سیاسی مورد بررسی قرار می‌دهد و از موضوعاتی سخن می‌گوید که تا پیش از آن کمتر کسی در سینما به طرح این مسئله پرداخته بود. نیمه پنهان و دو زن از جهات بسیاری شبیه یکدیگر بودند با این تفاوت که دو زن بیشتر بر ضربه پذیری زنان از مردان تاکید داشت و در نیمه پنهان آسیب‌پذیری بیشتر از فضای سیاسی ناشی می‌شود. عشق، زندگی و تحصیل همه فدای بازی‌های سیاسی می‌شود. فرشته دو زن به خاطر انقلاب فرهنگی و بسته شدن دانشگاه‌ها و مزاحمت‌های یک لات بی سر و پا و تهدیدهای شوهر، مجبور به ترک تحصیل می‌شود و فرشته نیمه پنهان به خاطر فعالیت‌های سیاسی از دانشگاه اخراج می‌شود. تهمینه میلانی در سال ۷۹ پس از به نمایش درآمدن فیلم نیمه پنهان دستگیر شد. جرم او اقدام علیه امنیت ملی، محاربه با خدا، همکاری با گروه‌های معاند و تشویش اذهان عمومی از طریق آثار هنری اعلام شد. او ۴ روز در انفرادی و ۴ روز در بند عمومی زندان اوین به سر برد و با دخترانی آشنا شد که بعدها زندگی آن‌ها را در فیلمی به نام تسویه حساب به تصویر کشید. میلانی درباره نیمه پنهان می‌گوید ساخته شدن این فیلم داستانی ویژه دارد. با ساخت این فیلم می‌خواستم این پیام را منتقل کنم که یک جوان ۱۸ ساله با هر عقیده‌ای را نباید انقدر راحت زیر سوال برد و قضاوت کرد. فیلم نیمه پنهان درباره فرشته است که در آستانه رسیدگی همسرش خسرو در مقام نماینده ریاست جمهوری به پرونده قضایی یک زن محکوم به اعدام، دفترچه خاطراتش را به او می‌دهد. خسرو در دفتر می‌خواند که فرشته که در سال‌های ۵۸ و ۵۹ دانشجو بوده، جذب گروه‌های سیاسی چپ می‌شود و به عنوان یک هوادار فعالیت می‌کند. در این شرایط به محفلی روشنفکرانه راه می‌یابد که گرداننده‌اش سردبیر یک نشریه ادبی است و این آشنایی کم کم به عشقی نامعلوم می‌انجامد.

تهمینه میلانی برای فیلم نیمه پنهان جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره فیلم آسیا پاسیفیک را دریافت کرد و نیکی کریمی نیز برای بازی در این فیلم موفق به دریافت جایزه بهترین بازیگر زن نقش اول جشنواره بین‌المللی فیلم قاهره شد.

بعد از نیمه پنهان، میلانی به نگارش فیلمنامه فیلم‌های خاکستری و شب‌های تهران پرداخت و تهیه‌کنندگی فیلم بمانی داریوش مهرجویی را نیز برعهده گرفت.
داستان فیلم واکنش پنجم درباره زنی به نام فرشته است که پس از مرگ همسرش قصد دارد کودکانش را خود بزرگ کند اما پدر شوهر او با ادامه حضور فرشته در خانه خود مخالف است و به وی پیشنهاد می‌کند که با پسر کوچکترش ازدواج کند. تهمینه میلانی درباره فیلم واکنش پنجم می‌گوید: موقعیت زنان فیلم در واقع خلاصه شده بخش عظیمی از زنان ایرانی به ویژه زنان بالای سی سال است. به گفته میلانی فرشته شخصیت اصلی فیلم علاوه بر اینکه یک شخصیت واقعی است، نمودی از زنان خاموش جامعه است که کمتر به آن‌ها پرداخته شده است.

تهمینه میلانی سال‌ها پیش در مصاحبه‌ای در پاسخ به این سوال که چرا همیشه نام قهرمانان اصلی داستان فیلم‌های شما فرشته است، گفت فرشته یکی از دوستان دوران دبیرستان من بود که مشکلات زیادی برایش ایجاد می‌شد و در خانواده‌ای سطح پایین زندگی می‌کرد. از این رو قهرمانان زن را در قالب فرشته می‌بینم.

تهمینه میلانی بعد از ساخت این سه‌گانه با بازی نیکی کریمی، فیلم زن زیادی را در سال ۸۳ با بازی مریلا زارعی جلوی دوربین برد. امین حیایی، پارسا پیروزفر و السا فیروزآذر دیگر بازیگران این فیلم بودند. زن و شوهری یک بیوه جوان را در سفر به سوی زادگاهش همراهی می‌کنند که در طول سفر سیما متوجه رابطه پنهانی شوهرش با بیوه جوان می‌شود. آن‌ها به علت بارندگی و مسدود شدن راه، مجبور می‌شوند تا شب را در یک شهر عبوری سپری کنند. در شهر مردی زنش را به علت خیانت کشته است و حالا این قاتل به طور اتفاقی با این سه نفر روبرو می‌شود.

فیلم در بیست و سومین جشنواره فیلم فجر در سه بخش نقش اول زن، نقش اول مرد و بهترین جلوه‌های ویژه کاندید دریافت سیمرغ بلورین بود. همچنین فیلم در جشنواره‌های فیلم مونترال و هیوستن نیز حضور داشت. زن زیادی از سوی منتقدان مورد توجه قرار نگرفت اما با استقابل مردم در گیشه روبرو شد. ملودرامی اجتماعی که داستان خود را با هدف قرار دادن روابط خانوادگی در بستری تعلیقی و فضایی جاده‌ای تعریف می‌کند. خیانت و بدگمانی درون‌مایه اصلی فیلم زن زیادی است. میلانی با ساخت این فیلم نشان می‌دهد که داستان‌گوی خوبی است و با درهم تنیدن گره‌های دراماتیک قصه می‌تواند همراهی مخاطب عام و در پاره‌ای مواقع خاص را نیز داشته باشد.

میلانی در سال ۸۴ براساس کتاب شفای کودک درون اثر لوچیا کاپاکیونه فیلم آتش بس را با بازی محمدرضا گلزار و مهناز افشار ساخت. سایه، مهندس آرشیتکت، برای طلاق از همسرش یوسف که مهندس راه و ساختمان است، نزد وکیل می‌رود اما تصادفا گذرش به مطب یک روان‌شناس می‌افتد. آتش بس به طور کامل برای مخاطب ساخته شده بود و جزو اولین فیلم‌هایی بود که به فروش یک میلیارد تومان در سینمای ایران رسید. فیلمی با ریتم مناسب که تماشاگر را وادار می‌کرد تا لحظه‌ای فیلم را از دست ندهد. میلانی نیز در این فیلم برخلاف آثار دیگرش قضاوت و پیش‌داوری را به حداقل رسانده و تلاش کرده در عین معمولی بودن فضا و دیالوگ‌ها، فیلمی معناگرا بسازد و مخاطبش را وادار کند با خودش آشتی کرده تا به آرامش برسد. بعد از اکران فیلم نویسنده کتاب با ارسال نامه‌ای از میلانی تشکر و قدردانی کرد.

تهمینه میلانی بعد از تجربه موفق آتش بس فیلم تسویه حساب را ساخت. فیلمی که بیشتر از همیشه به دنبال تثبیت شعار “تمام مردها گناه‌کارند مگر اینکه خلافش ثابت شود” بود! داستان این فیلم درباره چهار دختر بزهکار است که درگیر اتفاقات مختلفی می‌شوند. مهناز افشار، لادن مستوفی، بهاره افشاری و السا فیروزآذر بازیگران اصلی تسویه حساب هستند. زنانی که تهمینه میلانی به تصویر می‌کشد در رویارویی با جامعه مردسالار سر به عصیان گذاشته‌اند. تسویه حساب از همان ابتدا با واکنش‌های تند منتقدان روبرو شد. آن‌ها عقیده داشتند که تسویه حساب برخلاف دیگر فیلم‌های میلانی یک فیلم فمینیستی نیست که به دنبال احقاق حقوق زنان باشد؛ برعکس یک فیلم ضد مرد است که می‌خواهد به هر بهایی مردها را قضاوت اخلاقی کند. یک فیلم مرد ستیز که گویی فقط به دنبال تسویه حساب شخصی با مردهاست.

میلانی در سال ۸۷ فیلم سوپراستار را با بازی درخشان شهاب حسینی ساخت که سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد جشنواره فیلم فجر را نیز برایش به همراه داشت. تهمینه میلانی در سوپراستار برای اولین بار روایتگر داستان زندگی یک مرد است. دیگر از دغدغه‌های همیشگی میلانی در وصف زندگی زنان خبری نیست و این بار پشت پرده زندگی یک ستاره سینما را نشانه گرفته است. او سال‌ها پیش در مصاحبه‌ای گفته بود شخصیت کوروش زند را بر اساس قصه آگوستوس نوشته هرمان هسه و شخصیت رها را براساس شخصیت شازده کوچولو نوشته‌ام. فیلم داستان کوروش زند سوپراستار جوان سینما است که موفقیت و شهرت او را به آدمی مغرور و خوش‌گذران و غرق در فساد تبدیل کرده است. فیلم سوپراستار بیش از هر چیز توانست شهاب حسینی را به عنوان بازیگری حرفه‌ای و تاثیرگذار در سینمای ایران تثبیت ‌کند.

میلانی در سال ۸۹ فیلم یکی از ما دو نفر را با بازی بهرام رادان و السا فیروزآذر ساخت. برخلاف فیلم‌های تسویه حساب و سوپراستار، یکی از ما دو نفر چندان وارد حاشیه نشد و بی سر و صدا اکران شد. سارا بعد از سال‌ها از خارج برگشته و حالا به عنوان مهندس طراح در شرکت بابک مشغول به کار می‌شود. یکی از ما دو نفر یکی از ضعیف‌ترین آثار میلانی به شمار می‌رود که برخلاف همیشه حتی مخاطبان عام نیز به آن روی خوش نشان ندادند. فیلمی ناامید کننده با همان دستمایه‌های تکراری و تا حدی آزاردهنده.

میلانی بعد از تجربه ناموفق یکی از ما دو نفر، آتش بس ۲ را با بازی بهرام رادان و میترا حجار در سال ۹۲ ساخت. فیلمی که به عنوان قسمت دوم فیلم موفق آتش بس ساخته می‌شود اما به هیچ وجه نمی‌تواند موفقیت آن را تکرار کند. بسیاری از دیالوگ‌ها و خرده داستان‌های فیلم اقتباسی از یکی از سمینارهای دکتر هلاکویی به نام ۵۰ باید و نباید در زندگی زناشویی است و فیلمنامه با مشورت مستقیم دکتر هلاکویی نوشته شده است. یک زوج جوان که عازم سفری به خارج از کشور هستند، پس از سال‌ها مشاور خانواده خود را به طور اتفاقی در فرودگاه ملاقات می‌کنند و در مدت زمانی که منتظر پرواز خود هستند، اتفاقات سال‌هایی از زندگی خود را در مدتی که مشاور آن‌ها در خارج از کشور بود مرور می‌کنند. آتش بس ۲ ضعف‌های متعددی از نظر ساختار و محتوا دارد و نسبت به نسخه‌ی ابتدایی‌اش بسیار ضعیف‌تر است.

ملی و راه‌های نرفته‌اش آخرین فیلم تهمینه میلانی در مقام کارگردان است که همچون فیلم‌های اخیرش با انتقادات فراوانی از سوی منتقدان روبرو شد. داستان ملیحه دختری که در خانواده‌ای متعصب و افراطی بزرگ شده، عاشق جوانی به نام سیامک می‌شود و برخلاف نظر خانواده با او ازدواج می‌کند و بعد از ازدواج به عمق فاجعه پی می‌برد. میلاد کی‌مرام، ماهور الوند و جمشید هاشم‌پور بازیگران اصلی این فیلم هستند. میلانی در این فیلم به موضوع خشونت خانگی می‌پردازد. معضلی که در گوشه و کنار شهر هر لحظه در حال اتفاق افتادن است و قربانیان آن هر کدام بنا به دلایلی محکوم به سکوت هستند. به اعتقاد مخالفان، فیلم بیشتر از آن که فرهنگ سازی کند، ضد فرهنگ است و با انگ ضد مرد بودن (مانند دیگر آثار میلانی) تاثیری عکس می‌گذارد و به نوعی مخاطبان را از فیلم دور می‌کند.

تهمینه میلانی در طول این سال‌ها چه به واسطه فیلم‌هایش و چه از طریق اظهار نظرهایش حاشیه‌های فراوانی را به وجود آورده است. او جزو معدود فیلمسازان زنی است که همچنان فیلم می‌سازد و البته موافقان و مخالفان خاص خودش را نیز دارد.